Αυτό το άρθρο δεν είναι ένα άρθρο μεταφυσικής ή παραψυχολογίας, είναι μια εξερεύνηση της πραγματικότητας. Η αφορμή για αυτή την εξερεύνηση ήταν το προηγούμενο άρθρο μου «Τι είναι η εκτεταμένη, η επαυξημένη, η μεικτή και η εικονική πραγματικότητα;». Εκείνο το άρθρο, αν και πραγματευόταν ζητήματα σχετικά με την επιστήμη της Πληροφορικής, ωστόσο έγινε μια σύντομη αναφορά στο τι είναι και στο τι δεν είναι η πραγματικότητα.
Η πραγματικότητα δεν είναι ταυτόσημη του φυσικού κόσμου, είναι μια ιστορία που φτιάχνεται από εμάς.
Όμως όπως πάντα ας το πάρουμε από την αρχή, κι ας ξεκινήσουμε με το λεξικό.
Πραγματικότητα: 1. Το σύνολο των υπαρκτών δεδομένων, η υπάρχουσα κατάσταση: η αποχώρησή του διαμορφώνει μια νέα πραγματικότητα για την εταιρία || η πραγματικότητα είναι χειρότερη από ό,τι περιμέναμε || Κοινωνική, Οικονομική, Αντικειμενική πραγματικότητα || Οι στόχοι που έθεσε ο υπουργός δεν έχουν σχέση με την ελληνική πραγματικότητα - ΦΡ. : (α) (κάτι) γίνεται πραγματικότητα, (κάτι) πραγματοποιείται (β) εκτός πραγματικότητας πέρα από τα ρεαλιστικά και αντικειμενικά πλαίσια (γ) στην πραγματικότητα σύμφωνα με αυτό που όντως συμβαίνει: λένε πολλά, αλλά κανείς δεν έμαθε τι έγινε στην πραγματικότητα || καλά τα βιβλία και η θεωρία, αλλά τα πραγματικά γεγονότα είναι αλλιώς. 2. Το σύνολο όσων υπάρχουν αντικειμενικά, ανεξαρτήτως του τρόπου με τον οποίο τα προσλαμβάνει ο άνθρωπος (ως γνωστικό υποκείμενο), κατ’ αντιδιαστολή προς το φανταστικό, το νοούμενο ή το παριστάμενο
Αυτή η ετυμολογία, έρχεται κάπως σε αντίθεση με την αρχική δήλωση και τουλάχιστον σε μένα γεννιούνται κάποιες απορίες:
Ο ψυχολόγος Robert Hogan έχει πει:
Μια κατάσταση δεν υφίσταται αν τουλάχιστον ένα άτομο δεν την αντιληφθεί
Για παράδειγμα, αν αυτή τη στιγμή που διαβάζετε αυτό το άρθρο εκραγεί ένα αστέρι 170.000 έτη φωτός από τη Γη, αυτό είναι ένα αντικειμενικό γεγονός, αλλά δεν αποτελεί μια πραγματικότητα για εμάς. Αν όμως εκραγεί ο Ήλιος, τότε αυτό θα μας επηρεάσει άμεσα και άρα εκτός από ένα ουδέτερο γεγονός, θα είναι και μια πολύ (μα πάρα πολύ) δυσάρεστη πραγματικότητα για εμάς.
Αυτό που θέλω να πω είναι πως η πραγματικότητα φαίνεται να έχει στενή σχέση με το κατά πόσο και με ποιον τρόπο μας επηρεάζει μια κατάσταση.
Κι αν αυτό το παράδειγμα μοιάζει ακραίο (αν και πραγματικά δεν είναι, καθώς τέτοιες εκρήξεις συμβαίνουν συχνά), μπορούμε να δούμε κάτι από την ζωή μας στη Γη.
Εξάλλου οι φιλόσοφοι λένε
Για να καταλάβεις τι σημαίνει μια λέξη, αρκεί να ακολουθήσεις τον τρόπο με τον οποίο την χρησιμοποιούν οι άνθρωποι στην καθημερινότητά τους.
Δεν είμαι βέβαιη με ποιον τρόπο χρησιμοποιούμε οι Έλληνες τη λέξη «πραγματικότητα», εμπειρικά και διαισθητικά πιστεύω πως συνήθως είναι το διαπραγματευτικό μας χαρτί όταν διαφωνούμε με τους άλλους ή όταν θέλουμε να ενισχύσουμε την θέση μας «Μα καλά δεν βλέπεις την πραγματικότητα; Αυτό που κάνεις είναι λάθος», «Αυτά που λες είναι εκτός πραγματικότητας και δεν υφίστανται», αυτή η τελευταία φράση θα μπορούσε κάλλιστα να είχε ειπωθεί σε ένα σωρό περιπτώσεις όπως για παράδειγμα στον Albert Einstein ή στον Αρίσταρχο τον Σάμιο.
Φαίνεται, λοιπόν, πως στην «πραγματικότητα» μπαίνει και η παράμετρος της γνώσης ή και της εμπειρίας.
Αν αυτά το παράδειγμα, εξακολουθούν να σας φαίνονται λίγο έξω από την καθημερινότητά μας, σας έχω ακόμη ένα. Σε ένα βιβλίο (δυστυχώς δεν θυμάμαι σε ποιο), είχα διαβάσει μια ιστορία που μοιάζει με την παρακάτω:
Ο Α και ο Β είναι συνέταιροι και φίλοι εδώ και 15 χρόνια.
Την ημέρα των γενεθλίων του ο Α αποφάσισε να κάνει το τραπέζι σε όλη την εταιρία και ξόδεψε 350 ευρώ. Ο Β σχολίασε στον κύκλο του «Ο Α είναι λίγο σπάταλος, ξόδεψε ένα σωρό λεφτά για ένα τραπέζι.».
Στα γενέθλια του Β, ο Α οργάνωσε ένα πάρτι έκπληξη με τους φίλους και τους συγγενείς του Β, για το οποίο ξόδεψε 450 ευρώ. Ο Β σχολίασε στον κύκλο του «Ο Α είναι πραγματικά πολύ γενναιόδωρος και μπήκε στην διαδικασία να οργανώσει για μένα όλα αυτά. Είμαι πολύ συγκινημένος!».
Συχνά στην καθημερινότητα τα αντικειμενικά γεγονότα σπάνια έχουν αξία για εμάς και συνήθως φιλτράρουμε τα πράγματα μέσα από την «πραγματικότητά» μας.
Και εδώ που τα λέμε θα ήταν λίγο περίεργο να αλληλεπιδρούμε με τους άλλους σαν να ήμασταν επιστήμονες, ακόμα κι αν κάποιες φορές τα κάνουμε μαντάρα. Εξάλλου κατά έναν παράδοξο τρόπο, σε γενικές γραμμές τα καταφέρνουμε.
Άρα μέχρι στιγμής η πραγματικότητα φαίνεται να αποτελείται από το κατά πόσο και με ποιον τρόπο μας επηρεάζει μια ουδέτερη κατάσταση και τις γνώσεις ή τις εμπειρίες τόσο του ατόμου που εκφέρει την «πραγματικότητα» του, όσο και του δέκτη.
Όμως, ας δούμε τι πρεσβεύει η πραγματικότητα σε κάποια διαφορετικά πεδία μελέτης της.
Είναι δύσκολο να συμπεριλάβουμε την θέση της φιλοσοφίας για την πραγματικότητα σε λίγες γραμμές. Γενικά οι φιλόσοφοι ορίζουν συνήθως την πραγματικότητα ως μια «ουσία» που όντως υπάρχει σε έναν εξωτερικό κόσμο. Το να είσαι πραγματικός σημαίνει το να υπάρχεις χωρίς να χρειάζεται να το αποδείξεις. Αν κάτι είναι αληθινό, τότε απλώς είναι αληθινό. Φυσικά υπάρχουν διαφορετικές φιλοσοφικές θεωρίες για την πραγματικότητα.
Ενδεικτικά στο φιλοσοφικό κίνημα του υπαρξισμού δεν υπάρχει μια ενιαία «πραγματικότητα», καθώς μέσα στο πλαίσιο της ελευθερίας του ατόμου η «πραγματικότητα» περιλαμβάνει διάφορες οπτικές και ερμηνείες. Ο υπαρξισμός τονίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας και την ιδέα ότι τα άτομα είναι υπεύθυνα για τις πράξεις τους και τις συνέπειες που προκύπτουν από αυτές. Απορρίπτει την έννοια της αντικειμενικής ηθικής ή των κοινωνικών αξιών και αντ’ αυτού ενθαρρύνει τα άτομα να αναλάβουν την ευθύνη για τις δικές του ηθικές αποφάσεις
Οι κοινωνικοί ψυχολόγοι Hogg και Vaughan, στην εισαγωγή του βιβλίο τους με τίτλο Κοινωνική Ψυχολογία, γράφουν «Υπάρχουν τόσες θεωρίες στην Κοινωνική Ψυχολογία, όσες και οι κοινωνικοί ψυχολόγοι». Ωστόσο σε γενικές γραμμές στην Κοινωνική Ψυχολογία η πραγματικότητα νοείται ως ένα κοινωνικά κατασκευασμένο και εξαρτημένο από το πλαίσιο φαινόμενο. Με άλλα λόγια η πραγματικότητα είναι μια κατασκευή, η οποία επηρεάζεται από τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, τη δυναμική της ομάδα στην οποία ανήκουμε, τις πολιτισμικές διαφορές και φυσικά την αντίληψη.
Το πιο απλό και κλασικό παράδειγμα πολιτισμικών διαφορών είναι η «μούντζα». Όλοι οι Έλληνες ξέρουμε τι σημαίνει αυτή η χειρονομία, και τους περισσότερους από εμάς, μας έχει χαιρετίσει κάποιος τουρίστας «μουντζώνοντάς μας». Και εντάξει εμείς έχουμε γνώση ότι αυτή η χειρονομία στους περισσότερους πολιτισμούς είναι μια χειρονομία χαιρετισμού. Η γιαγιά μου στο χωριό την έχει αυτή τη γνώση;
Σύμφωνα με την Κοινωνική Ψυχολογία, η πραγματικότητα διαμορφώνεται από κοινωνικούς κανόνες, πεποιθήσεις, στάσεις και την επιρροή των άλλων. Αν πάω δηλαδή στην γιαγιά μου στο χωριό και της εξηγήσω, ίσως να μην θυμώσει τόσο πολύ την επόμενη φορά.
Για αυτό και οι κοινωνικοί ψυχολόγοι μελετούν πώς οι σκέψεις, τα συναισθήματα και οι συμπεριφορές των ατόμων επηρεάζονται από κοινωνικούς παράγοντες, όπως η συμμόρφωση, η υπακοή, η πειθώ και η κοινωνική επιρροή. Εξερευνούν ζητήματα όπως τα στερεότητα, οι προκαταλήψεις, οι διαομαδικές σχέσεις και τον αντίκτυπο του κοινωνικού πλαισίου στην αυτοαντίληψη και τη συμπεριφορά των ατόμων.
Δηλαδή, αν οι φίλες της γιαγιάς μου της πουν «Καλέ δεν σε μουντζώνουν, έτσι χαιρετάνε αυτοί», και η γιαγιά μου δει ότι οι φίλες της δεν προσβάλλονται αλλά ανταποδίδουν τον χαιρετισμό, ίσως η γιαγιά μου (εξαρτάται από το πόσο ευέλικτη σκέψη έχει) να ρίξει ένα σφιχτό μειδίαμα.
Συνοψίζοντας στην Κοινωνική Ψυχολογία, η πραγματικότητα θεωρείται μια δυναμική και κοινωνικά διαμεσολαβούμενη κατασκευή που ποικίλλει ανάλογα με τα άτομα και τις καταστάσεις.
Στη Γνωστική Ψυχολογία η αντίληψη δεν είναι συνώνυμη της πραγματικότητας, αλλά η πραγματικότητα του καθενός είναι συνώνυμη της αντίληψης, της ερμηνείας και της κατανόησης του κόσμου από το άτομο, το οποίο για να συνθέσει την «πραγματικότητά του» βασίζεται σε γνωστικές διαδικασίες όπως η αντίληψη, η προσοχή, η μνήμη, η γλώσσα, η επίλυση προβλημάτων και η λήψη αποφάσεων.
Σύμφωνα με την Γνωστική Ψυχολογία, η πραγματικότητα δεν είναι μια άμεση αναπαράσταση του εξωτερικού κόσμου αλλά μια κατασκευασμένη νοητική αναπαράσταση που επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες συμπεριλαμβανομένων των εισερχόμενων αισθητηριακών πληροφοριών από το εξωτερικό περιβάλλον, των προηγούμενων γνώσεων, των πεποιθήσεων και των προκαταλήψεών μας.
Οι πεποιθήσεις και οι προκαταλήψεις μας πολλές φορές λειτουργούν και ως «αυτοεκπληρούμενες προφητείες». Για παράδειγμα αν πιστεύω ότι όλοι οι άνδρες είναι «γουρούνια», τότε κάθε φορά που συναναστρέφομαι με άνδρες θα εστιάζω (ή θα παρερμηνεύω) μόνο σε εκείνα τα σημεία που υποτίθεται ότι αποδεικνύουν πως έχω δίκιο. Με απλά λόγια θα βλέπω αυτό που θέλω και θα αγνοώ όλα εκείνα που δεν συμφωνούν με την γνώμη μου.
Έχει σημασία να πούμε ότι αυτό δεν το κάνουμε γιατί είμαστε «κακοί» ή «κομπλεξικοί», πάνω κάτω είναι ο τρόπος που λειτουργεί ο εγκέφαλός μας, όμως ταυτόχρονα δεν μπορεί να αποτελεί και δικαιολογία. Χρειάζεται, δηλαδή, να βρούμε τη χρυσή τομή για να μην πέφτουμε σε τέτοιες παγίδες.
Η Γνωστική Ψυχολογία μέσω έρευνας έχει δείξει ότι έχουμε περιορισμένους γνωστικούς πόρους, οι οποίοι επηρεάζουν την «πραγματικότητα» μας. Έτσι λοιπόν για να τα βγάζουμε πέρα χρησιμοποιούμε συχνά επιλεκτική προσοχή, δηλαδή εστιάζουμε την προσοχή μας σε πράγματα που μας ενδιαφέρουν ενώ ταυτόχρονα αγνοούμε κάποια άλλα.
Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα επιλεκτικής προσοχής είναι το φαινόμενο Cocktail Party. Βρισκόμαστε σε ένα πάρτι που έχει πολύ κόσμο και αρκετή φασαρία. Φυσικά και δεν μπορούμε να ακούσουμε τα πάντα, όμως αν στην διπλανή παρέα ειπωθεί το όνομά μας τότε κατά πάσα πιθανότητα θα το ακούσουμε!
Συνοψίζοντας, η Γνωστική Ψυχολογία αντιμετωπίζει την πραγματικότητα ως μια υποκειμενική και κατασκευασμένη αναπαράσταση του κόσμου, που διαμορφώνεται από γνωστικές διαδικασίες (αντίληψη, προσοχή, μνήμη, ερμηνεία), τονίζοντας τον δυναμικό ρόλο των ανθρώπων στην επεξεργασία των πληροφοριών που δέχονται και αναγνωρίζοντας πως οι προκαταλήψεις, οι πεποιθήσεις και οι γνωστικοί περιορισμοί μπορούν να επηρεάσουν την αντίληψη και άρα και την κατανόηση της πραγματικότητας.
Απο νευροεπιστημονική άποψη, η πραγματικότητα είναι μια κατασκευή του εγκεφάλου που βασίζεται στις εισερχόμενες αισθητηριακές πληροφορίες που λαμβάνονται από το εξωτερικό περιβάλλον. Οι αισθήσεις μας όπως η όραση, η ακοή, η αφή, η γεύση και όσφρηση, μας παρέχουν πληροφορίες για τον κόσμο γύρω μας. Ο εγκέφαλός μας επεξεργάζεται αυτές τις αισθητηριακές πληροφορίες και τις ενσωματώνει με την υπάρχουσα γνώση και μνήμη μας για να κατασκευάσει μια συνεκτική αναπαράσταση της πραγματικότητας.
Για παράδειγμα αν κάποιο βράδυ πάω επίσκεψη στο σπίτι μιας φίλης μου και ξαφνικά κοπεί το ρεύμα, η φίλη μου θα κινείται πολύ καλύτερα από εμένα στο σκοτάδι (κατά πάσα πιθανότητα θα σκοντάφτω πάνω σε τραπεζάκια και καρέκλες). Εκείνη τη στιγμή οι εισερχόμενες αισθητηριακές πληροφορίες της όρασης είναι μειωμένες τόσο για εμένα όσο και για την φίλη μου, η υπάρχουσα γνώση του σπιτιού της και η μνήμη της, την βοηθούν να πλοηγείτε στο χώρο χωρίς να σκοντάφτει τόσο συχνά όσο εγώ. Σε αυτό το σενάριο η φίλη μου κι εγώ βρισκόμαστε περίπου στην ίδια κατάσταση, αλλά βιώνουμε πολύ διαφορετικά την πραγματικότητα. Ο τρόπος που βιώνουμε την πραγματικότητα, θα επηρεάσει και την συμπεριφορά μας. Αναλογιστείτε την συμπεριφορά σας (συμπεριφορά θεωρείται και η σκέψη) όταν κοπεί το ρεύμα στο σπίτι σας και όταν κοπεί το ρεύμα σε έναν χώρο που δεν είστε εξοικειωμένοι ή σας είναι παντελώς άγνωστος.
Η νευροεπιστήμη διερευνά τους νευρικούς μηχανισμούς που κρύβονται πίσω από την αντίληψη, τη γνώση, τα κίνητρα και τη συνείδηση για να αποκτήσει μια εικόνα για το πώς ο εγκέφαλος μας δημιουργεί της εμπειρία μας για την πραγματικότητα. Επιπλέον διερευνά πως κωδικοποιούνται, μεταδίδονται και επεξεργάζονται οι αισθητηριακές πληροφορίες από τα νευρωνικά δίκτυα και πως αυτές οι διαδικασίες δημιουργούν εντέλει τις υποκειμενικές μας εμπειρίες. Φυσικά, όπως και πριν, η πραγματικότητά μας επηρεάζεται από περιορισμούς όπως, γνωστικές προκαταλήψεις, πεποιθήσεις, στάσεις, περιορισμένους γνωστικούς πόρους κ.ά.
Συνοψίζοντας, η πραγματικότητα στη νευροεπιστήμη αναφέρεται στον εξωτερικό κόσμο όπως βιώνεται και αντιπροσωπεύεται από τον εγκέφαλο, λαμβάνοντας υπόψη τις εισερχόμενες αισθητηριακές πληροφορίες, τις γνωστικές διαδικασίες και τις υποκειμενικές εμπειρίες. Η νευροεπιστήμη μας βοηθά να κατανοήσουμε πώς ο εγκέφαλός μας κατασκευάζει την αντίληψη για την πραγματικότητα και τους νευρικούς μηχανισμού που βρίσκονται κάτω από τις υποκειμενικές μας εμπειρίες.
Αν έχεις διαβάσει μέχρι εδώ, τότε… χαράς το κουράγιο σου (εδώ που τα λέμε αυτό ήταν ένα μεγάλο άρθρο).
Αν συνοψίζαμε όλα τα παραπάνω σε μια παράγραφο, θα λέγαμε τελικά πως επεξεργαζόμαστε και ερμηνεύουμε το περιβάλλον μας μέσα από μια δυναμική διαδικασία - που επηρεάζεται από παράγοντες όπως η βιολογία μας, η προσωπικότητα μας, το περιβάλλον, οι περιστάσεις που καλούμαστε να διαχειριστούμε, τα κίνητρά μας - και η οποία εντέλει διαμορφώνει την αντίληψή μας και την κατανόησή μας για την πραγματικότητα. Κατά κάποιον τρόπο δώσαμε μια άλλη διάσταση στην ετυμολογία του λεξικού που λέει ότι η πραγματικότητα είναι «…το σύνολο των υπαρκτών δεδομένων, η υπάρχουσα κατάσταση…».
Ωστόσο για να μην πάμε στο άλλο άκρο, το λεξικό μας δίνει μια ετυμολογία και αυτό ακριβώς πρέπει να κάνει. Και εμείς θα συνεχίσουμε να χρησιμοποιούμε τη λέξη «πραγματικότητα» με τον τρόπο που τη δίνει το λεξικό. Το θέμα είναι να την χρησιμοποιούμε σωστά και να αποφεύγουμε την κατάχρηση, ειδικά όταν η «πραγματικότητα» αφορά τον τρόπο που αντιλαμβάνονται και σκέφτονται οι άλλοι ή ακόμα κι εμείς.
Αφού διάβασες από την αρχή μέχρι το τέλος, τότε σίγουρα γνωρίζεις καλύτερα από εμένα πού και πώς θα σου χρειαστούν όλες αυτές οι πληροφορίες.
Αν διάβασες λίγο από την αρχή και μετά πήγες κατευθείαν στο τέλος του άρθρου (ναι ναι το κάνω κι εγώ αυτό), τότε θα είχε αξία να κρατήσεις στο πίσω μέρος του μυαλού σου ότι «Η πραγματικότητα δεν είναι ταυτόσημη του φυσικού κόσμου, είναι μια ιστορία που φτιάχνεται από εμάς.».
Μέσα στις διαφορετικές «πραγματικότητες» που βιώνουμε, κάνουμε ένα σωρό λάθη, όμως κατά έναν περίεργο τρόπο κάπως τα καταφέρνουμε να συνυπάρχουμε.
Αν όμως θέλουμε να πάμε ένα βήμα παραπέρα και από την συνύπαρξη με τους άλλους να πάμε στην ουσιαστική κατανόηση τότε θα έχουμε κάνει σημαντικά βήματα προς την ενσυναίσθηση.
Ευχαριστώ για την ανάγνωση!
Με τους «πραγματικούς» μου χαιρετισμούς,
Αλεξάνδρα Μαξούρα
Βιβλιογραφία
American Psychological Association. (2023). Reality. In APA Dictionary of Psychology. https://dictionary.apa.org/reality
Eysenck, M. W. (2010). Βασικές αρχές Γνωστικής Ψυχολογίας . Εκδόσεις Gutenberg.
Garret, B., & Hough, G, (2021). Εγκέφαλος & Συμπεριφορά, Εισαγωγή στη συμπεριφορική νευροεπιστήμη. Εκδόσεις Gutenberg.
Hogan, R. (2009). Much ado about nothing: The person–situation debate. Journal of Research in Personality, 43(2), 249. https://doi.org/10.1016/j.jrp.2009.01.022
Hogg, M., & Vaughan, G. (2010). Κοινωνική Ψυχολογία. Gutenberg.
Yalom, I., D. (2020). Υπαρξιακή Ψυχοθεραπεία. Εκδόσεις ΑΓΡΑ.
Μπαμπινιώτης, Γ. (2018). Πραγματικότητα. In Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (Ε’ Έκδοση). Κέντρο Λεξικολογίας.
Το myscience.gr είναι ένα ειδησεογραφικό portal που καλύπτει με σαφήνεια και πληρότητα θέματα από κάθε επιστημονικό κλάδο και διοχετεύει τις πληροφορίες αυτές στο κοινό.
Στο myscience είναι συγκεντρωμένα άρθρα σχετικά με την πληροφορική, την τεχνολογία, το περιβάλλον, τις ΑΠΕ, το διάστημα, πλαισιωμένα από ένα φιλικό περιβάλλον, έτσι ώστε να απολαμβάνετε την ενημέρωσή σας τόσο από τον υπολογιστή σας όσο και από το κινητό ή το tablet σας.
Η ενημέρωση παρέχεται χωρίς κανένα κόστος. Εάν έχετε απορίες, μη διστάσετε να επικοινωνήσετε μαζί μας.
Η ομάδα του MyScience.gr!
