Γιατί οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν ανοσία;

Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι συναρπαστικές, αυτό πρέπει να το παραδεχτούμε! Ισως όλοι μας, τουλάχιστον μια φορά, έχουμε μπει στον πειρασμό να διαβάσουμε λίγο παραπάνω για μια θεωρία συνωμοσίας και μάλιστα να την κρατήσουμε στην άκρη του μυαλού μας ως μια πιθανή εξήγηση. Ωστόσο κάποιες από τις θεωρίες συνωμοσίας έχουν πάρει μεγαλύτερες διαστάσεις και έχουν αποκτήσει ένθερμους οπαδούς. Σε παλαιότερο  άρθρο έχουμε ήδη ασχοληθεί με την θεωρία συνωμοσίας της Επίπεδης Γης. 

Μερικές διαχρονικές θεωρίες συνωμοσίας που ίσως έχετε ακούσει είναι:

• Η παγκόσμια εβραϊκή συνωμοσία.

• Ότι οι μετανάστες διοχετεύονται σκόπιμα για να υπονομεύσουν την οικονομία μιας χώρας.

• Οτι ο θάνατος της πριγκίπισσας Νταϊάνα ήταν μια συνωμοσία μεταξύ της βρετανικής κυβέρνησης και της βασιλικής οικογένειας με σκοπό την αποτροπή του γάμου της με έναν Αιγύπτιο μουσουλμάνο.

• Οτι οι τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001 στις Ηνωμένες Πολιτείες, διαπράχθηκαν από την ίδια την κυβέρνηση των ΗΠΑ. 

• Η προσελήνωση δεν έγινε ποτέ. 

Και κάποιες λίγο παλαιότερες:

• Ότι οι ομοφυλόφιλοι σκόπιμα μεταδίδουν το AIDS. 

• Οτι η Αλ Κάιντα βρίσκεται πίσω από κάθε παγκόσμια καταστροφή. 

• Οτι η CIA βρίσκεται πίσω από κάθε παγκόσμια καταστροφή. 

Και μια πιο παλαιότερη…

• Οτι οι μάγισσες βρίσκονται πίσω από κάθε παγκόσμια καταστροφή (τώρα μπορεί να σας φαίνεται αστείο, αλλά κάποτε ήταν κανόνας).  

Ωστόσο το ερώτημα παραμένει.  

Γιατί οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν ανοσία σε στοιχεία που τις διαψεύδουν; 

Ενδεικτικά, τον Δεκέμβριο του 2006, ανακοινώθηκαν τα αποτελέσματα μιας τριετούς επίσημης έρευνας η οποία κόστισε 3,5 εκατομμύρια λίρες σχετικά με τον θάνατο της Νταϊάνα, αν και δεν υπήρχε κανένα στοιχείο για την θεωρία συνωμοσίας που αναφέρω παραπάνω. Ωστόσο αυτή η θεωρία συνωμοσίας εξακολουθεί να υφίσταται. 

Μια εξήγηση της «ανοσίας» είναι ότι θεωρίες συνωμοσίας έχουν εξαιρετική προσαρμοστικότητα και μπορούν να εξηγούν τα πιο μυστηριώδη και αινιγματικά γεγονότα μέσω απλών και εύπεπτων ιστοριών, παρά μέσω πληθώρας γεγονότων και πολύπλοκων παραγόντων που δεν μπορούν ούτε να γίνουν αντιληπτά από όλους, αλλά ούτε και να εφαρμοστούν σε ευρεία κλίμακα. Για παράδειγμα το πρόβλημα της ευρείας κλίμακας είναι το βασικό  επιχείρημα των οπαδών της Επίπεδης Γης «Εγώ δεν μπορώ να ταξιδέψω έξω από την Γη και δεν μπορώ να το δω με τα μάτια μου», «Οι επιστήμες και οι τεχνολογίες είναι για λίγους, άρα αφού εγώ δεν έχω πρόσβαση δεν μπορώ να ξέρω την αλήθεια». 

Αρκετοί κοινωνικοί ψυχολόγοι, πιστεύουν ότι ακριβώς αυτός είναι ο λόγος που οι θεωρίες συνωμοσίας είναι τόσο ελκυστικές, ότι δηλαδή δεν αφήνουν καμία απολύτως αμφιβολία. Καθώς το αφήγημα της συνωμοσίας δεν έχει κανόνες και αφού δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, μπορεί κάθε πτυχή αυτής της ιστορίας να χτιστεί με πλήρη αληθοφάνεια με απλές κατανοητές εξηγήσεις και θεωρίες που δεν αφήνουν αμφιβολίες. Η πληθώρα γεγονότων και οι πολύπλοκοι παράγοντες, απαιτούν μια επίπονη, μακρόχρονη και εις βάθος μελέτη ενός φαινομένου, που συνήθως απαιτεί από τον αναγνώστη κάποια αντίστοιχη γνώση και κριτική σκέψη.

Όμως γιατί οι άνθρωποι επιλέγουν να πιστεύουν σε ισχυρές παγκόσμιες οργανώσεις με σκοπό την κατάκτηση του πλανήτη και την παραπλάνηση των ανθρώπων;  

Ας ξεκινήσουμε από το πιο προφανές. Την ευκολία που έχουμε σήμερα να αναζητούμε στο διαδίκτυο οποιαδήποτε θεωρία συνωμοσίας. Είναι πραγματικά παντού και σε κάθε μορφή όπως άρθρα, video, podcast κτλ. Οι άνθρωποι κατακλύζονται από τέτοιες πληροφορίες και μάλιστα έχουν την δυνατότητα να αποφύγουν οποιαδήποτε πηγή αντικρούει τις απόψεις τους. Έτσι ενισχύουν την αρχική τους θέση σχετικά με μια θεωρία συνωμοσίας. Αυτό αν και ακούγεται σαν μια απλοϊκή εξήγηση, στην πραγματικότητα δεν είναι. Οι επιπτώσεις του κατακλυσμού πληροφοριών από μια μόνο οπτική γωνία και η εσωτερική σύγκρουση ενός ανθρώπου όταν πάει να κλονιστεί αυτό που πιστεύει είναι φαινόμενα που απασχολούν εδώ και πολλά χρόνια τους Κοινωνιολόγους, τους Κοινωνικούς Ψυχολόγους και πιο πρόσφατα και τους Νευροεπιστήμονες. 

Επιπλέον ορισμένα ψυχολογικά στοιχεία υποδηλώνουν ότι οι άνθρωποι έλκονται από θεωρίες συνωμοσίας όταν αισθάνονται αβέβαιοι είτε σε συγκεκριμένες καταστάσεις είτε γενικότερα και αναζητούν την βεβαιότητα και τη γνώση. Έχει  φανεί πως άτομα με χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο τείνουν να έλκονται περισσότερο από θεωρίες συνωμοσίας. Ωστόσο είναι πολύ σημαντικό να επισημανθεί ότι αυτό συμβαίνει όχι επειδή οι άνθρωποι δεν είναι έξυπνοι. Απλώς δεν τους δόθηκε πρόσβαση σε εκείνα τα εργαλεία που θα τους επέτρεπαν  να κάνουν διάκριση μεταξύ καλών και κακών πηγών ή αξιόπιστων και μη αξιόπιστων πηγών. Έτσι, αναζητούν τη γνώση και τη βεβαιότητα, αλλά όχι απαραίτητα στα σωστά μέρη.   

Ακόμα ένα σύνολο κινήτρων που ωθεί τους ανθρώπους προς τις θεωρίες συνωμοσίας είναι η ανάγκη να αισθάνονται ότι ζουν σε έναν ασφαλή κόσμο. Και συνήθως την ασφάλεια την αισθανόμαστε όταν θεωρούμε πως έχουμε κάποιου είδους εξουσία ή αυτονομία σε αυτά που συμβαίνουν.  Έτσι και πάλι, όταν συμβαίνει κάτι, δεν μας αρέσει καθόλου να αισθανόμαστε ανίσχυροι. Για παράδειγμα μια θεωρία συνωμοσίας, υποθέτω, ότι προσφέρει στους ανθρώπους την αίσθηση ότι έχουν πληροφορίες εκ των έσω και ότι τουλάχιστον μπορούν να εξηγήσουν αυτά που συμβαίνουν. Η έρευνα έχει δείξει ότι οι άνθρωποι που νιώθουν ανίσχυροι και απογοητευμένοι τείνουν να έλκονται περισσότερο από τις θεωρίες συνωμοσίας.

Το τελευταίο σύνολο κινήτρων είναι τα κοινωνικά κίνητρα και αναφέρονται στην επιθυμία μας να αισθανόμαστε καλά με τον εαυτό μας ως άτομα αλλά και ως μέλη της ομάδας που ανήκουμε. Με άλλα λόγια να έχουμε υψηλή αυτοεκτίμηση. Δυνητικά ένας τρόπος για να αισθανόμαστε ξεχωριστοί είναι να νιώθουμε ότι έχουμε πρόσβαση σε απόρρητες πληροφορίες. Συνήθως τα άτομα που είναι ένθερμοι οπαδοί μιας θεωρίας συνωμοσίας, π.χ. Επίπεδη Γη, θεωρούν τους υπόλοιπους ανθρώπους πρόβατα και τους εαυτούς τους ιδιαίτερα ξεχωριστούς αφού ξέρουν και κατέχουν την αλήθεια. Ταυτόχρονα έχουν και ένα αίσθημα ανωτερότητας έναντι των άλλων, καθώς πιστεύουν ότι κατάφεραν να ξεφύγουν από μια πλεκτάνη παγκόσμιας κλίμακας. 

Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ότι σε μια μελέτη φάνηκε ότι οι άνθρωποι που πιστεύουν σε μια θεωρία συνωμοσίας είναι πιθανό να πιστεύουν και σε άλλες, ακόμη κι όταν αυτές οι θεωρίες έρχονται σε άμεση αντίθεση μεταξύ τους. Πιο συγκεκριμένα φάνηκε πως τα άτομα που πιστεύουν ότι η πριγκίπισσα Νταϊάνα δολοφονήθηκε από την βασιλική οικογένεια ταυτόχρονα αφήνουν το ενδεχόμενο ανοιχτό να δολοφονήθηκε από την MI5. Άρα τελικά φαίνεται ότι το κρίσιμο σημείο είναι πως πιστεύουν ότι δολοφονήθηκε χωρίς να ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για τον τρόπο. Ωστόσο το πιο παράδοξο είναι πως τα ίδια άτομα παράλληλα πιστεύουν ότι έχει προσποιηθεί το θάνατό της και ότι ζει σε κάποιο νησί. Δηλαδή σε μια κλίμακα όπου κλήθηκαν να βαθμολογήσουν το πόσο συμφωνούν με διαφορετικές θεωρίες συνωμοσίας, βαθμολόγησαν με τον ίδιο τρόπο ότι η πριγκίπισσα Νταϊάνα έχει δολοφονηθεί και ότι είναι ζωντανή ταυτόχρονα. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι οι άνθρωποι αυτοί πιστεύουν ότι η Νταϊάνα μπορεί να είναι νεκρή και ζωντανή ταυτόχρονα. Απλά «διασκεδάζουν» με την ιδέα ότι ισχύει είτε το ένα ενδεχόμενο είτε το άλλο. 

Μπορεί τελικά ένας άνθρωπος να αντισταθεί σε μια θεωρία συνωμοσίας; 

Κάποιοι ψυχολόγοι ισχυρίζονται πως όταν η θεωρία συνωμοσίας εγκατασταθεί στο μυαλό ενός ανθρώπους είναι πολύ δύσκολο να αλλάξει, αλλά όχι ακατόρθωτο. Ωστόσο το αντίδοτο στις θεωρίες συνωμοσίας είναι η κριτική σκέψη. 

Βέβαια ένα πολύ βασικό ερώτημα που παραμένει είναι… Ποιοι τελικά ξεκινούν να διαδίδουν τις θεωρίες συνωμοσίας; Και αυτό μας οδηγεί σε ένα άλλο ερώτημα… Γιατί; 

----

Με τους συνωμοτικούς μου χαιρετισμούς,

Αλεξάνδρα Μαξούρα

-----------------------------

Πηγές:

Eysenck, M. W. (2010). Βασικές Αρχές Γνωστικής Ψυχολογίας. Εκδόσεις Gutenberg.

Hogg, M. A., Hogg, M., & Vaughan, G. M. (2021). Social Psychology. Pearson.

Speaking of Psychology. (n.d.). https://www.apa.org. Retrieved March 21, 2023, from https://www.apa.org/news/podcasts/speaking-of-psychology

Why people believe in conspiracy theories, with Karen Douglas, PhD. (n.d.). Https://Www.Apa.Org. https://www.apa.org/news/podcasts/speaking-of-psychology/conspiracy-theo...