Ένας «άγνωστος» Έλληνας στο... φεγγάρι

Ένας «άγνωστος» Έλληνας στο... φεγγάρι

Χρήστος Τρικαλινός, Ομότιμος Καθηγητής Φυσικής ΕΚΠΑ

Εδώ και πολλά χρόνια έχει καθιερωθεί οι διάσπαρτοι κρατήρες και άλλοι σχηματισμοί που βρίσκονται στην επιφάνεια της Σελήνης να παίρνουν τα ονόματα διάσημων ανθρώπων της αρχαιότητας και της σύγχρονης επιστήμης. Έτσι δεν είναι καθόλου παράξενο να συναντήσει κανείς τους κρατήρες του  Πλάτωνα, του Αναξαγόρα, του Αναξιμάνδρου και άλλων. Αν όμως αναζητήσει επιστήμονες του 20ού αιώνα, για τους οποίους ως χώρα προέλευσης αναφέρεται η Ελλάδα θα βρει μόνο ένα όνομα. Αυτό του γνωστού αστρονόμου Ιωάννη Παρασκευόπουλου (1889-1951) που γεννήθηκε και σπούδασε στην Ελλάδα και εργάσθηκε κυρίως στη Νότια Αφρική.

Αν όμως περιηγηθεί κανείς στην αθέατη πλευρά της Σελήνης θα δει ότι υπάρχει ακόμη ένα όνομα, σίγουρα ελληνικό, που δεν μοιάζει όμως με αρχαιοελληνικό… Είναι ο κρατήρας Papaleksi. Πρόκειται για έναν κρατήρα διαμέτρου 97 χιλιομέτρων που βρίσκεται στις παρυφές του μεγαλύτερου κρατήρα Mandel’shtam.

Αν κανείς αναζητήσει την προέλευση του ονόματος θα διαπιστώσει ότι πολλές και διάφορες πηγές αναφέρουν ότι προέρχεται από το όνομα Nikolaj Dmitrievich Papaleksi που ήταν ένας «ρώσος» για κάποιους, «σοβιετικός» σύμφωνα με άλλους, φυσικός, ειδικός στον τομέα της ραδιοφυσικής. Μάλιστα οι Aμερικανοί, για ένα διάστημα μιλούσαν για τον κρατήρα «Papaleski», όνομα που περισσότερο ταιριάζει στα ρωσικά.

Το επίθετο όμως ήταν ελληνικό, το ίδιο το όνομα και το πατρώνυμο (Νικόλαος του Δημητρίου), ονόματα όμως που υπάρχουν και στα ρωσικά και είναι μάλιστα πολύ συνηθισμένα. Οι πληροφορίες τον έδιναν να έχει γεννηθεί στη Συμφερούπολη, όπου, όπως είναι γνωστό έμεναν πολλοί Έλληνες. Πώς όμως, από πού και γιατί; Οι αναζητήσεις συνεχίσθηκαν και έτσι σιγά - σιγά άρχισε να ξετυλίγεται μια ιστορία εκπληκτική, μια ιστορία ενός ανθρώπου που ενώ υπήρξε ένας από τους κορυφαίους επιστήμονες της χώρας όπου γεννήθηκε και έζησε, ένας επιστήμονας που, ενώ έγινε γνωστός σε όλο τον κόσμο, εξακολουθεί να αγνοείται στην πατρίδα των προγόνων του.

Ο Νικόλαος Παπαλέξης γεννήθηκε στις 2 Δεκεμβρίου 1880 στη Συμφερούπολη. Ο πατέρας του, Δημήτριος Παπαλέξης του Κωνσταντίνου, όπως αναφέρει ο ίδιος ο Νικόλαος Παπαλέξης το 1938 στην αυτοβιογραφία του, ήταν στρατιωτικός, διοικητής τάγματος του 51ου Λιθουανικού Συντάγματος. Στην πραγματικότητα μαθαίνουμε πως ο πατέρας του ανήκε στην τάξη των ευγενών, έφερε τον τίτλο του συνταγματάρχη και προερχόταν από οικογένεια Ελλήνων προσφύγων. Πριν εγκατασταθεί στη Συμφερούπολη υπηρέτησε στο Ελληνικό τάγμα της Μπαλακλάβας. Σύμφωνα με τα αρχεία της Συμφερούπολης το όνομα Παπαλέξης έφεραν εκείνη την εποχή περίπου 20 οικογένειες Ελλήνων ευγενών.

Ο Νικόλαος Παπαλέξης έχασε τον πατέρα του όταν ήταν τεσσάρων ετών. Η οικογένειά του πάντως ήταν εύπορη και έτσι δεν στερήθηκε τη μόρφωση. Πήγε στο Γυμνάσιο της Συμφερούπολης και στη συνέχεια μετακόμισε με τη μητέρα του στην Πολτάβα, όπου και τέλειωσε το Γυμνάσιο. Από μικρός έδειξε την κλίση του προς τη Φυσική και μάλιστα έγινε μέλος του Φυσικο-μαθηματικού ομίλου της Πολτάβας. Μετά την αποφοίτησή του από το Γυμνάσιο αποφάσισε, όπως πολλοί νέοι της εποχής και του κοινωνικού του επιπέδου, να πάει για σπουδές στη Γερμανία. Μετά από ένα εξάμηνο στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, όπου μάλλον δεν έμεινε ικανοποιημένος, πήγε στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου, ένα από τα καλύτερα της Ευρώπης εκείνη την εποχή. Εκεί γνώρισε τον Λέονιντ Μαντελστάμ, Ρώσο εβραϊκής καταγωγής, με τον οποίο συνδέθηκε με βαθιά φιλία που διήρκεσε όλη τους τη ζωή. Το ίδιο κι η συνεργασία τους στο πεδίο της επιστήμης.

Οι πρώτες επιστημονικές εργασίες του Παπαλέξη προσδιορίστηκαν από τα ενδιαφέροντα του επιστημονικού καθοδηγητή του, του K. F. Braun, γνωστού για την ανακάλυψη του καθοδικού σωλήνα Braun, που αποτέλεσε τη βάση για τη δημιουργία της τηλεόρασης. Το 1904, αφού πέρασε με άριστα όλες τις εξετάσεις, υπεράσπισε τη διδακτορική του διατριβή που ήταν αφιερωμένη στην πειραματική μελέτη του δυναμομέτρου ρευμάτων υψηλών συχνοτήτων. Μέχρι το 1911 εργάσθηκε ως βοηθός του καθηγητή Braun στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου ασχολούμενος με τη μελέτη των ηλεκτρομαγνητικών ταλαντώσεων, τη ραδιοτηλεγραφία, την κατευθυνόμενη ακτινοβολία, τη γωνιομέτρηση κ.ά. Εκτός αυτού, από κοινού με τον Μάντελσταμ μελέτησε το φαινόμενο της αδράνειας των ηλεκτρονίων, τέσσερα χρόνια πριν το γνωστό πείραμα των Tolman – Stewart.

Το 1911 ο Παπαλέξης έγινε υφηγητής στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου υπερασπιζόμενος μια εργασία, η οποία αποτελεί μια από τις πρώτες στον τομέα των μη γραμμικών ταλαντώσεων. Για μεγάλο χρονικό διάστημα υπήρξε σύμβουλος της εταιρείας Telefunken. Το 1914, λόγω του επαπειλούμενου πολέμου αναγκάσθηκε να επιστρέψει στη Ρωσία, στην Πετρούπολη.

Από την αρχή του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου εργάσθηκε ως επιστημονικός σύμβουλος της Ρωσικής Εταιρείας Ασύρματων Τηλεγράφων και Τηλεφώνων στην Πετρούπολη. Ασχολήθηκε με διάφορα θέματα που αφορούσαν τον ραδιοεντοπισμό, τις ηλεκτρονικές λυχνίες για γεννήτριες και ενισχυτές, με την οργάνωση της παραγωγής τους, καθώς και με τις έρευνες για τη δημιουργία νέων συσκευών εκπομπής και λήψης ραδιοσημάτων.

Το 1918 μετακόμισε στη Μόσχα, όπου συμμετείχε στην οργάνωση του πρώτου ραδιοφωνικού σταθμού. Το φθινόπωρο του 1918 πήρε την άδειά του και πήγε να επισκεφτεί τους συγγενείς του στην Πολτάβα, από όπου δεν μπόρεσε να επιστρέψει λόγω του εμφυλίου πολέμου. Δέχθηκε την πρόσκληση του Μάντελσταμ να εργασθεί στην έδρα Φυσικής του νέου Πολυτεχνείου της Οδησσού, όπου και παρέμεινε μέχρι το 1922. Από το 1920 έγινε καθηγητής. Συνολικά συνεισέφερε σημαντικά στην καθιέρωση και ανάπτυξη του Πολυτεχνείου της Οδησσού. Μετά από επίμονες προσπάθειές του στο Πολυτεχνείο ιδρύθηκαν έδρες και εργαστήρια που ασχολούνταν με τον ραδιοεντοπισμό και την ηλεκτρονική τεχνολογία. Δίδαξε πολλά μαθήματα, μεταξύ των άλλων Μετεωρολογία, Θεωρητική Ηλεκτροτεχνία, Θεωρία Ταλαντώσεων κ.ά. Το 1922 επέστρεψε στη Μόσχα και για δυο χρόνια εργάσθηκε ως σύμβουλος της επιχείρησης «Ελεκτροσβιάζ». Επειδή όμως το εργαστήριο της επιχείρησης μεταφέρθηκε στο Λένινγκραντ μετακόμισε κι ο ίδιος εκεί. Το 1924-1935 εργάσθηκε στο Κεντρικό Εργαστήριο Ραδιοφυσικής, ενώ από το 1926 στο Πολυτεχνείο του Λένινγκραντ. Από το 1935 τέθηκε επικεφαλής του Τμήματος Ταλαντώσεων στο Ινστιτούτο Φυσικής Λέμπεντεφ της Ακαδημίας Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ. στη Μόσχα. Στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου εργάσθηκε με όλες του τις δυνάμεις για τις ανάγκες της άμυνας. Μετακόμισε στο Καζάν μαζί με το Ινστιτούτο του στα πρώτα δύσκολα χρόνια του πολέμου, όπου δημιούργησε ένα σημαντικό εργαστήριο, ενώ το 1943 επέστρεψε στη Μόσχα.

Βοήθησε στον τομέα της άμυνας της Ε.Σ.Σ.Δ., ιδιαίτερα στην τελειοποίηση των τηλεπικοινωνιών. Συνεισέφερε σημαντικά στη θεωρία των μη γραμμικών ταλαντώσεων. Κατασκεύασε παραμετρικές γεννήτριες. Αυτός πρώτος επεξεργάσθηκε την ιδέα ραδιοανίχνευσης της Σελήνης. Η εργασία του με τίτλο «Για τη μέτρηση της απόστασης Γη – Σελήνη με τη χρήση ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων» (1946) αποτέλεσε τη θεωρητική βάση της ραδιοαστρονομίας στην Ε.Σ.Σ.Δ. Για την πειραματική επαλήθευση της υπόθεσης ότι πηγή της ραδιοακτινοβολίας του Ήλιου είναι τα στρώματα της ηλιακής ατμόσφαιρας, η χρωμόσφαιρα και η κορώνα, ο Παπαλέξης οργάνωσε το 1947 αποστολή στη Βραζιλία για την παρατήρηση της ολικής έκλειψης του Ήλιου. Όμως ο θάνατος τον εμπόδισε να συμμετάσχει. Πέθανε στις 3 Φεβρουαρίου του 1947.

Εξελέγη αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ. (1931) και Ακαδημαϊκός (1939). Τιμήθηκε με το βραβείο Μεντελέγιεφ [μαζί με τον ακαδημαϊκό Μάντελσταμ (1936)], με το βραβείο Στάλιν [μαζί με τον ακαδημαϊκό Μάντελσταμ (1942)] και με το παράσημο του Λένιν (1945).

Δίδαξε σε πολλά Α.Ε.Ι. του Λένινγκραντ και της Μόσχας και ήταν επικεφαλής της ομάδας που έγραψε το πρώτο Πανεπιστημιακό εγχειρίδιο Γενικής Φυσικής στην Ε.Σ.Σ.Δ.

Μετά τον θάνατό του και κατά την περίοδο των σταλινικών διώξεων έγιναν προσπάθειες από κάποιους κύκλους να κατηγορηθεί ως «εκπρόσωπος του κοσμοπολιτισμού» και «πράκτορας των Γερμανών», αλλά έπεσαν στο κενό. Το 1960 ο τάφος του στο μοναστήρι Νοβοντεβιτσιε της Μόσχας ανακηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο. Το 1970 το όνομά του δόθηκε σε έναν κρατήρα στην αθέατη πλευρά της Σελήνης. Σήμερα το όνομά του υπάρχει σε όλα τα σχολικά εγχειρίδια Φυσικής της Ρωσίας ως το όνομα του θεμελιωτή της ραδιοφυσικής και της ραδιοαστρονομίας.